Ατόμ Εγκογιάν

Γράφει ο Ιάκωβος Γωγάκης

Οι 55άρηδες σινεφίλ, σίγουρα θα έχουν  να πουν ένα καλό λόγο για το συνομήλικο τους-Αρμενικής καταγωγής- Καναδό Ατόμ Εγκογιάν, σκηνοθέτη των ταινιών όπως το  «Exotica», το «Γλυκό Πεπρωμένο», το « Ταξίδι της Φελίτσια» και  « Αραράτ». Απανωτές, πρωτότυπες δημιουργίες, μιας ολόκληρης δεκαετίας (1994-2004),  βραβευμένες από τα σπουδαιότερα Φεστιβάλ του κόσμου, που τον κατατάσσουν στους πιο ταλαντούχους σκηνοθέτες της γενιάς τους. Πάρα ταύτα, το άστρο του Εγκογιάν άρχισε απότομα να δύει, όταν το 2005 το κοινό των Καννών υποδέχθηκε με αίσθημα αμηχανίας και μερικής απογοήτευσης το εμπορικό του θρίλερ « Εκεί που Βρίσκεται η Αλήθεια», πρωταγωνιστές ήταν ο Κέβιν Μπέικον και ο Κόλιν Φερθ. Από τότε μέχρι και σήμερα, η συντριπτική πλειοψηφία των κριτικών ρίχνει χολή για τις νέες του ταινίες, γίνεται αποδέκτης σφοδρής κριτικής, όπως για το  « Chloe» του 2010 ( στο προσκήνιο η κρίση της μέσης ηλικίας),  έπειτα  η αληθινή ιστορία της δολοφονίας τριών παιδιών στο Μέμφις στα  « Δεσμά του Διαβόλου» του 2013 και τέλος, για τη μυστηριώδη εξαφάνιση μιας γυναίκας, στην « Αιχμάλωτη» του 2014. Ο Εγκογιάν δεν φαίνεται να πτοείται, παρότι δήλωσε σοκαρισμένος από τις προπέρσινες αποδοκιμασίες στη Γαλλική Ριβιέρα.

Η καινούρια  του ταινία, -που θα ανοίξει στους ελληνικούς κινηματογράφους στις 12 Μαΐου 2016- το « Γράμμα από το Παρελθόν» ( Remember) με μια εξαιρετική ερμηνεία από τον  ηθοποιό Κρίστοφερ Πλάμερ, αυτή τη φορά  δεν θα πέσει πάνω στις ράγες, θυμίζοντας –μερικώς-  τις παλιές καλές εποχές του.

Ο ρόλος του στο Νέο Κινηματογραφικό Ρεύμα των 80s

Στις αρχές του ’80 θεωρήθηκε ο βασικός εκπρόσωπος του αποκαλούμενου « Νέου Κινηματογραφικού Ρεύματος του Τορόντο», μαζί με τους Πήτερ Μέτλερ, Ρον Μαν, Πατρίσια Ροζέμα και Μπρους Μακντόναλντ. To Καναδικό Κέντρο Κινηματογράφου έδωσε ώθηση σε νέους καλλιτέχνες να πειραματιστούν, εξαιτίας μιας νέας φιλοσοφίας που από τότε το διέπει,  αλλά και της γενναίας  οικονομικής ενίσχυσης προς τις ανεξάρτητες παραγωγές. Το μυημένο στο χολιγουντιανό σινεμά Καναδικό κοινό, αντιμετώπισε –όπως αναμενόταν-με καχυποψία την εγχώρια παραγωγή και τις πρώτες ταινίες του συγκεκριμένου ρεύματος, οι οποίες αποκάλυπταν την αποξένωση των ανθρώπων, μέσα από μια οπτική άκρως ντοκιμενταρίστικη.

Αντίθετα, ο  Ατόμ Εγκογιάν στις πρώτες δύο ταινίες του, « Κοντινός Συγγενής»( Next of Kin) του 1984 και στο «Family Viewing» του 1987 απέφυγε τη νατουραλιστική κινηματογράφηση, διατηρώντας βέβαια  παρόμοια με τους συναδέλφους του καυστική θεματική.

Η πρώτη παρακολουθεί εξονυχιστικά ένα  23χρόνο αγόρι, κλεισμένο στο σπίτι να ακούει τους ομηρικούς καυγάδες των γονιών του. Ο ψυχαναλυτής του θα βιντεοσκοπήσει τις συνεδρίες, από λάθος όμως θα φτάσει στα χέρια του νεαρού, μια κασέτα,  οικογένειας -από την Αρμενία- που έδωσε το παιδί της για υιοθεσία. Ο πρωταγωνιστής θα ανακαλύψει αυτούς τους ανθρώπους και θα προσποιηθεί πως είναι ο γιος τους.

Στη δεύτερη του ταινία, ο Εγκογιάν επιλέγει να ακολουθήσει ξανά ένα νεαρό άντρα με καταγωγή από την Αρμενία, κατά την επίσκεψή του στον οίκο ευγηρία που βρίσκεται η γιαγιά του. Εκεί θα γνωρίσει μια γυναίκα κοντά στα δικά του χρόνια, που φροντίζει τη μητέρα της και δουλεύει σε ροζ τηλέφωνα. Υπάρχει και εδώ μια ιστορία με βιντεοσκοπήσεις.

Το Ισχυρό του Πρότυπο. Ταυτίσεις & Αυτονομήσεις

Είναι κάτι περισσότερο από εμφανές, πως ο Ατομ Εγκογιάν μέχρι τα 27 του χρόνια, δείχνει να είναι θαυμαστής του -κατά μία γενιά μεγαλύτερού του συμπατριώτη-  Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ ( Βιντεοδρόμοι), τον ακολουθεί   και στο αφηγηματικό και στο στιλιστικό πεδίο, για την οικογένεια σε κρίση από την επικυριαρχία στο κοινωνικό σύνολο των Μέσων Ενημέρωσης, αλλά  και της τεχνολογικής διείσδυσης, μέσα στις ανθρώπινες σχέσεις.

Ο κινηματογράφος του Εγκογιάν έστω κι αν καταπιάνεται με το θάνατο, τις εμμονές, τη μνήμη, τη φαντασία, την ηδονοβλεψία, τη  σεξουαλικότητα,  έχει χιούμορ, είναι εξίσου διανοουμενίστικος και μινιμαλιστικός με του Κρόνενμπεργκ, διαχωρίζεται όμως από το συνάδελφο του, ως προς τα αίτια που τα ανθρώπινα όντα μπλοκάρουν και δεν μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Επίσης, δεν υιοθετεί τη βία σαν αποτέλεσμα αυτών των παραγόντων και του  κατακερματισμένου σύγχρονου πολιτισμού, αντίθετα αυτές οι δύο ταινίες- όπως και οι επόμενες- διαθέτουν ρομαντικά-αισιόδοξα- φροϋδικά χαρακτηριστικά, ψάχνοντας το δρόμο προς τη συναισθηματική ευτυχία. Ο πρώιμος κινηματογράφος του συνδέεται και  με την εθνική του  ταυτότητα , τις προσωπικές του ρίζες , είναι αιχμηρός για την αλλοτριωμένη Αρμενική οικογένεια, που την παρουσιάζει να πάσχει από αμνησία, στοιχείο υπαρκτό και στο έργο του,  το « Αραράτ» του 2002, ένα έργο για τις προσωπικές, πολιτιστικές και ιστορικές επιπτώσεις του Αρμένικου Ολοκαυτώματος, από τους Τούρκους, το 1915.

 Το  «Exotica» του 1994, το « Γλυκό Πεπρωμένο » του 1997 και το « Ταξίδι της Φελίτσια» του 1999 είναι οι πιο γνωστές του ταινίες και  δημιουργούν μια ιδιόμορφη τριλογία, θεματολογικά μη ταυτόσημη. Καταλήγουν να είναι -μεταξύ πολλών άλλων καταστάσεων- και πορτρέτα  νεαρών γυναικών, που μπλέκουν σε διφορούμενες περιπέτειες με άνδρες μεγαλύτερης ηλικίας, είναι και  τελετουργίες που δείχνουν την απελπισία, τη μοναξιά των αστών να δημιουργήσουν τις βάσεις για μια γαλήνια οικογενειακή ζωή,  χτίζοντας πάνω στην άμμο. Από την άλλη, έχει κατηγορηθεί ότι ο μελοδραματικός και ειρωνικός τρόπος που ολοκληρώνει αυτές τις τρεις ταινίες, σπέρνει ζιζάνια και δημιουργεί αμφιβολίες, αν πράγματι, εκεί που υπάρχει happy end το πιστεύει ή το υποσκάπτει και το χλευάζει.

Η πρώτη είναι γυρισμένη σχεδόν εξ ολοκλήρου σε ένα στριπτιτζάδικο του Τορόντο. Κεντρική ηρωίδα είναι η χορεύτρια Χριστίνα, ο ερωτευμένος -μαζί της- θαμώνας, ονόματι  Φράνσις, αλλά και ο ζηλόφθων πρώην εραστής της,  ο Έρικ. Στην ιστορία μυστηρίου που εξελίσσεται θα μπλεχτεί και ο Τόμας, ιδιοκτήτης pet-shop. Η δεύτερη διαδραματίζεται σε μια κωμόπολη, η οποία θρηνεί τα  14 παιδιά της, που έχασαν τη ζωή τους σε δυστύχημα του σχολικού τους λεωφορείου. Ένας δικηγόρος αναλαμβάνει να κινητοποιήσει τους γονείς των θυμάτων οι οποίοι αρνούνται να ξεφύγουν από τις συνήθειες τους και το λήθαργο μιας γεμάτης από ψέματα και μυστικά, καθημερινότητας. Η τρίτη ακολουθεί το ταξίδι μιας εγκυμονούσας έφηβης ιρλανδέζας προς το Μπέρμιγχαμ, ελπίζοντας  εκεί να  βρει το φίλο της.  Στη διαδρομή θα γνωρίσει ένα  μεσήλικα, ο οποίος κρύβει αρχικά το παρελθόν του, όμως αυτό σταδιακά θα αποκαλυφθεί.

Ο Ατόμ Εγκογίαν συνδέει πρόσωπα και καταστάσεις, σχέσεις ανθρώπων εντελώς κούφιες και συγκαταβατικές, ο ένας είναι ιδεαλιστής και όλοι οι υπόλοιποι  θυσιάζονται στο βωμό του φαίνεσθαι και της ανηθικότητας. Άνθρωποι που δεν μισούν, δεν αγαπούν. Το « Exotica» και το « Γλυκό Πεπρωμένο» έχουν το ταυτόσημο στοιχείο της κοινότητας, από τη μια η  μικρή, ενός night-club και από την άλλη η μεγαλύτερη, μιας κωμόπολης. Μέχρι τότε ο Εγκογιάν απέφευγε τις συναθροίσεις ηρώων σε κοινούς χώρους, για να αποφύγει ένα «κοινό σύστημα αξιών». Αντίθετα σε αυτές τις δύο, όπως ισχύει και για την τρίτη, τους κοινούς χώρους τους  προβάλλει, για να τονίσει την έκταση των κατακερματισμένων ατομικιστικών συμπεριφορών.

Στο τεχνικό μέρος, ευρεία είναι η χρήση του flashback  μια τεχνική που την χρησιμοποίησε και στις προγενέστερες του ταινίες(Speaking Parts, The Adjuster, Calendar).

Ο Καναδός σκηνοθέτης αν και φλέρταρε εξ αρχής με το εμπορικό στοιχείο, κατατασσόταν στους art-house σκηνοθέτες μέχρι το 2005, όταν παρουσίασε το θρίλερ «Εκεί που Βρίσκεται η Αλήθεια». Από τότε, πράγματι άρχισε να υιοθετεί μια στάση απλοϊκή και εύπεπτη, πλην του «Αdoration» του 2008, που κινείτο σε ύφος πιο προσωπικό, αλλά επαναλαμβανόμενο με τις προϋπάρχουσες ταινίες του.  Το« Γράμμα από το Παρελθόν» που θα αναφερθούμε εκτενώς την Πέμπτη 12/5, δεν τον επαναφέρει στην προτέρα θέση του, δηλαδή  « στο σινεμά του δημιουργού», είναι όμως κατά γενική ομολογία η πιο αξιοπρόσεκτη ταινία του, εδώ και μια δεκαετία.

Ατόμ Εγκογιάν

Γεννήθηκε από Αρμένιους πρόσφυγες γονείς  στο Κάιρο το 1960. Στην Αίγυπτο έμειναν μέχρι το 1963, για να μετακομίσουν  τότε στη Βικτώρια του Καναδά. Όταν ο Ατόμ αποφοίτησε από το Λύκειο, πήρε την απόφαση  να σπουδάσει Διεθνείς Σχέσεις στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, με αρχική του επιθυμία να γίνει διπλωμάτης. Τα φοιτητικά του χρόνια ήταν καθοριστικά για την μετέπειτα καλλιτεχνική του πορεία. Έγραψε θεατρικά έργα για την ομάδα του Πανεπιστημίου και εκεί γύρισε και την πρώτη του ταινία μικρού μήκους, τη « Σφοδρή Επιθυμία του Ευνουχισμένου» στα 17 του χρόνια, όπως επίσης και άλλα 4 ταινιάκια. Η πρώτη μεγάλη διάκριση ήρθε το 1987 όταν το « Family Viewing» κέρδισε το βραβείο καλύτερης Καναδικής ταινίας. Οι επόμενες ταινίες του, «Speaking Parts» και το «The Adjuster», προβλήθηκαν στις Κάννες στις εκτός συναγωνισμού, για να διεκδικήσει το Χρυσό Φοίνικα με το « Exotica» και πήρε το Βραβείο των Κριτικών Κινηματογράφου.

Το « Γλυκό Πεπρωμένο», έφτασε μέχρι τα Όσκαρ και ο Εγκογιάν διεκδίκησε το Όσκαρ Σκηνοθεσίας. Στις Κάννες τιμήθηκε με το βραβείο της Επιτροπής.

Το 2000 σκηνοθέτησε για την Καναδική τηλεόραση το θεατρικό έργο του Μπέκετ «Η τελευταία μαγνητοταινία του Κραπ», παράλληλα με τα κινηματογραφικά γυρίσματα του «Αραράτ».

Η σχέση του με το τηλεοπτικό κοινό ξεκίνησε το 1985, σκηνοθετώντας επεισόδια της σειράς «Alfred Hitchcock Presents» «The Twilight Zone» και ένα επεισόδιο από το « Παρασκευή και 13ης«, το 1987. Το 1996 σκηνοθέτησε την όπερα του Ρίχαρντ Στράους «Σαλώμη», αποσπώντας διθυραμβικά σχόλια στο σύνολο του το έργο, επαναλαμβάνοντας αυτό το ρόλο( του σκηνοθέτη) και το 2002-2003. Ο Εγκογιάν έγραψε το λιμπρέτο για την όπερα δωματίου «Elsewhereless», το 1998.

Από το  2011 μέχρι σήμερα, δίδει διαλέξεις για τον κινηματογράφο και το θέατρο στο Πανεπιστήμιο Ryerson του Τορόντο.

Η σύζυγός του, Αρσινέ Χατζιάν, έχει πρωταγωνιστήσει στις περισσότερες ταινίες του μέχρι το 2008, έχουν κι ένα γιο, τον Αρσίλ.

Αφορμή για το αφιέρωμα, η έξοδος της ταινίας « Γράμμα από το Παρελθόν»( Remember) στους ελλ. κινηματογράφους στις 12/5