Η Ντροπή

Δράμα,103′, Σουηδία 1968

Πρωτότυπος Τίτλος: Skammen

Του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν

Με  τους Λιβ Ούλμαν, Μαξ Φον Σύντωφ

Γράφει ο Βασίλης Οικονόμου

Η δεκαετία του εξήντα ήταν ίσως η πιο παραγωγική δεκαετία της καριέρας του Ingmar Bergman. Ταυτόχρονα όμως ήταν και η πιο σκοτεινή καλλιτεχνική περίοδός του, ιδιαίτερα το δεύτερο μισό της δεκαετίας που ήρθε αμέσως μετά την Τριλογία της Πίστης (1961 – 1963) και την Persona (1966). Το 1967 Μπέργκμαν συνεχίζει σε αυτό το σκοτεινό μονοπάτι και σκηνοθετεί την πρώτη του πολεμική ταινία με τίτλο Η Ντροπή (Skammen, 1968). Η ταινία επαινέθηκε από την πλειοψηφία των κριτικών κινηματογράφου εκείνη την εποχή, αλλά αργότερα ξεχάστηκε και μέχρι σήμερα παραμένει ένα από τα λιγότερο γνωστά αριστουργήματα του Σουηδού δημιουργού.

Κατά τη διάρκεια ενός ανώνυμου πολέμου, ένα ζευγάρι μουσικών, η Eva (Liv Ullmann) και o Jan (Max von Sydow) καταφεύγουν σε ένα μικρό νησί για να γίνουν αγρότες. Και οι δύο πιστεύουν ότι δεν πρέπει να συμμετέχουν στη σύγκρουση και παραμένουν απομονωμένοι στην καινούρια τους ζωή. Παρά τις δυσκολίες, η σχέση τους είναι αρκετά ισχυρή, αλλά υπάρχουν κάποια προβλήματα μεταξύ τους. Η Eva που έχει τον ισχυρότερο χαρακτήρα ανάμεσά τους και είναι πιο αποφασιστική θέλει παιδιά. Από την άλλη πλευρά ο Jan που είναι αρκετά εύθραυστος, αποστασιοποιημένος και ευαίσθητος πιστεύει πως δεν χρειάζονται. Οι διαφορές τους θα ξεχαστούν αμέσως όταν ο πόλεμος θα φτάσει κυριολεκτικά στο κατώφλι τους. Παρά το γεγονός ότι δηλώνουν απολιτικοί και δεν παίρνουν το μέρος κανενός σύντομα κατηγορούνται για προδοσία. Για αυτό το λόγο θα πρέπει να πληρώσουν αυτό το τίμημα στον γείτονα τους και τώρα συνταγματάρχη Jacobi (Gunnar Björnstrand). Αυτός είναι ένας αντισυμβατικός πόλεμος ντροπιαστικών εμπειριών και επιβεβλημένων προσωπικών αποφάσεων.

Όταν ο Bergman άρχισε να δουλεύει πάνω στην ιδέα του για τη Ντροπή, είχε επιλέξει αρχικά τον τίτλο Ο Πόλεμος που αργότερα άλλαξε σε Όνειρα της Ντροπής και αυτός ήταν που ακολούθησε κατά τη διάρκεια της παραγωγής. Για αυτό το λόγο, αυτός είναι ένας πόλεμος που παρουσιάζεται σχεδόν σαν όνειρο ή σαν ένας τρομερός εσωτερικός εφιάλτης. Ακολουθώντας τη δικιά του προηγούμενη εμπειρία στην εφιαλτική ταινία τρόμου Vargtimmen (Η Ώρα του Λύκου, 1968), ο Bergman χρησιμοποιεί ξανά το ίδιο ζευγάρι καλλιτεχνών – Ullmann και von Sydow – να βιώσουν τον εφιάλτη του πολέμου αυτή τη φορά. Η χρονική στιγμή που επιλέγει είναι επίσης ακριβής δεδομένου πως αυτή ήταν η χρονιά που ο πόλεμος στο Βιετνάμ ήταν στο αποκορύφωμά του και επίσης μια πολιτιστική και πολιτική επανάσταση εξαπλωνόταν σε όλη την Ευρώπη και εν μέρει στις ΗΠΑ.

Καθώς ο Bergman εξακολουθεί να ζει στα Χρόνια του Ingenting / Τίποτα προβάλλει αυτή την μηδαμινότητα στην Ντροπή και επίσης σε αυτόν τον άγνωστο πόλεμο. Σκηνοθετεί μια πολεμική ταινία που είναι εξαιρετικά μινιμαλιστική και εσωστρεφής για το είδος της. Δεν προσφέρει τίποτα για να εξυμνήσει τον πόλεμο, δεν υπάρχουν σκηνές που θα πείσουν ή τουλάχιστον θα εντυπωσιάσουν το κοινό σχετικά με τη σκληρότητα, την αδικία ή ακόμα και την ορθότητα ενός πολέμου. Αντ’ αυτού, τα πάντα λειτουργούν εσωτερικά και ίσως αυτό είναι που κάνει τη Ντροπή ένα από τα πιο αληθινά πολεμικά φιλμ που έγιναν ποτέ. Ο Bergman μένει μακριά από το μέτωπο και εστιάζει το ενδιαφέρον του στους ανθρώπους που είναι μακριά από τη σύγκρουση. Παρά αυτήν την προφανή απόσταση, οι ήρωες του αποσυντίθεται σιγά σιγά και καταρρέουν χωρίς εμφανή ή σαφή λόγο. Δεν υπάρχει εκφρασμένη ιδεολογική πάλη, καμία θρησκευτική ή εδαφική μάχη, καμία εξήγηση για αυτόν το φρικιαστικό πόλεμο, αλλά η Eva και ο Jan πρέπει να τον πληρώσουν.

Οι δυο τους πιστεύουν πως ως καλλιτέχνες δεν πρέπει να ταχθούν με το μέρος κανενός, αλλά ακόμα και όταν δεν το κάνουν αυτό, οι άλλοι θα αποφασίσουν για τους ίδιους. Με το να ζουν σε αυτό το προστατευμένο σχεδόν ελεγειακό μικρό νησί παραμένουν αγνοί και καθαροί από κάθε είδους προπαγάνδα, αλλά εξακολουθούν να είναι υπεύθυνοι για αυτή τους την κοινωνική αποξένωση. Η πολιτισμένη και θεωρητική προσέγγιση τους στον πόλεμο δεν είναι πλέον αρκετή. Τώρα θα πρέπει να υπερασπιστούν ενεργά οι ίδιοι τους εαυτούς τους και να απολογηθούν για κάτι που δεν έκαναν ή που δεν πιστεύουν, και αυτή η παράλογη ανεξήγητη μάχη φαίνεται ακόμα πιο δύσκολη από τις πραγματικές. Είναι ένας ψυχολογικός εσωτερικός πόλεμος που δεν ακολουθεί καμία γνωστή τακτική. Ο Jan, όντας το alter ego του Bergman, θα σπάσει από την αρχή επειδή είναι ευαίσθητος και δεν μπορεί να χειριστεί οποιαδήποτε πίεση. Η Eva πρέπει να σταθεί και για τους δύο και να ακολουθήσει ένα προδιαγεγραμμένο μονοπάτι ντροπής.

Αυτό που είναι ακόμα πιο ζοφερό στον μοναδικό μηδενισμό του Bergman, είναι το γεγονός ότι οι ήρωές του δεν έχουν κανένα μέρος για να ζητήσουν βοήθεια ή υποστήριξη. Μπορεί να πιστεύουν πως ζουν στο δικό τους μικρό παράδεισο, αλλά αυτός είναι ακριβώς το αντίθετο, το νησί – το οποίο είναι στην πραγματικότητα το Φόρα – είναι η δυστοπία τους. Με την απόδειξη της απουσίας του Θεού στην προηγούμενη τριλογία του, ο Bergman δεν προσφέρει καμία ευκαιρία σε μια θεϊκή παρέμβαση ή τουλάχιστον ένα σημείο στήριξης σε κάποιου είδους πίστης. Η Eva και ο Jan ως μουσικοί θα μπορούσαν να στηριχθούν στην τέχνη τους, αλλά έπρεπε να την εγκαταλείψουν καθώς ήταν περιττή κατά τη διάρκεια του πολέμου και κατά πάσα πιθανότητα δεν μπορούσε να προσφέρει τίποτα σε κανέναν. Εκτός από τα ζώα τους, δεν έχουν κανέναν άλλον που θα πρέπει να φροντίσουν ή να νοιαστούν, δεδομένου ότι δεν έχουν παιδιά ή συγγενείς. Είναι απλά ένα τίποτα.

Ολόκληρη η ύπαρξή τους είναι σχεδόν ασήμαντη. Είναι σαφώς αλληλοσυμπληρωματικοί ο ένας για τον άλλο, αλλά θα μπορούσαν επίσης να εξαφανιστούν με ευκολία χωρίς να επηρεάσουν τη ζωή κανενός άλλου. Η Eva και ο Jan εκφράζουν τόσο δυνατά τη μηδαμινότητά τους, όχι για νιχιλιστικούς λόγους, αλλά επειδή είναι λογικά τόσο ασήμαντοι. Η Ντροπή παρουσιάζει έναν σκοτεινό κόσμο που δεν έχει καμία αναλαμπή ελπίδας ή θετικής σκέψης και όταν βρίσκεται στα πρόθυρα ενός πολέμου, αυτό θα μπορούσε να είναι μια απόλυτα ρεαλιστική αίσθηση. Το γεγονός που καταστρέφει ακόμη περισσότερο τους ήρωες είναι ότι αισθάνονται, και ίσως είναι, ανεύθυνοι για την τύχη τους, αλλά όμως ποτέ δεν έκαναν τίποτα για να αποτρέψουν αυτήν την μοίρα. Θα συνειδητοποιήσουν πως με το να είναι αποκομμένοι από την πραγματικότητα τους δεν τους καθιστά απρόσβλητους στην επερχόμενη καταστροφή.

Η Ντροπή είναι μια ταινία εσωτερικής αποσύνθεσης και όπως οποιοδήποτε άλλο έργο του Bergman, βασίζεται στη δύναμη των πρωταγωνιστών του. Η παρουσία της Liv Ullmann κυριαρχεί στην εικόνα και ήταν άλλωστε το κύριο σημείο αναφοράς στη ζωή του σκηνοθέτη εκείνη την εποχή. Η Ντροπή είναι η τρίτη συνεργασία τους και για πρώτη φορά η Ullmann δεν απεικονίζεται ως μια ιδέα ή ως ένα alter ego κάποιου άλλου. Για πρώτη φορά η ίδια σχεδόν παίζει τον αληθινό εαυτό της. Η εντυπωσιακή της ομορφιά, όπως καταγράφεται από την κάμερα του Sven Nykvist, περιέχει μια άψογη φρέσκια ζωντάνια που όμως αντιπαρατίθεται με ορισμένες εξαιρετικά επικίνδυνα ακατέργαστες γωνίες. Η καδραρισμένη εμφάνισή της συμπίπτει απόλυτα με το χαρακτήρα της ηρωίδας. Η Eva είναι ισχυρή σχεδόν δεσποτική και μπορεί να είναι γοητευτική αλλά ταυτόχρονα αυταρχικά αυστηρή. Η Eva λατρεύει τον Jan αλλά υποσυνείδητα γνωρίζει ότι δεν μπορεί να τον αντέξει πραγματικά. Δυστυχώς, ο πόλεμος θα τη βοηθήσει να καταλάβει ότι δεν μπορεί να τον εγκαταλείψει καθώς ο Jan φαίνεται σχεδόν ανίκανος.

Ο Max von Sydow απεικονίζει τον Jan ως κυρίαρχο του δικού του μικρού κόσμου στον οποίο ζει και αναπνέει μέσα από την τέχνη του χωρίς να θέλει να έχει καμία αληθινή επαφή με την πραγματικότητα. Ο ίδιος πραγματικά αγαπά και χρειάζεται την Eva γιατί του λείπει ο ορθολογισμός της και αυτή είναι επίσης η μόνη που τον στηρίζει. Ο Jan θα εξελιχθεί ξαφνικά υπό το φόβο της απώλειας της Eva. Θα πρέπει βέβαια αρχικά να σκορπίσει τον εαυτό του σε κομμάτια πριν ανακατασκευάσει τη νέα προσωπικότητα του, αλλά αυτό θα τον αλλάξει σε αδίστακτο και εγωιστή, σε κάποιον που η Eva αναπόφευκτα απεχθάνεται. Η Ντροπή αποδεικνύει ότι οι πραγματικές μάχες του πολέμου δεν συμβαίνουν με όπλα. Τα λεκτικά υπονοούμενα ανάμεσα στο ζευγάρι, τα άδεια βλέμματα που ανταλλάσσουν, ο φόβος της απιστίας και η απουσία των αγγιγμάτων μπορούν να είναι θανατηφόρα για τη σχέση τους και τους ίδιους. Οι πραγματικές συνέπειες του πολέμου απεικονίζονται στο βλέμμα απελπισίας της Eva προς τον Jan όταν συνειδητοποιεί ποιος πραγματικά έγινε.

Σε τεχνικό επίπεδο, η φωτογραφία του Sven Nykvist φαίνεται λίγο διαφορετική από τις προηγούμενες ταινίες του Bergman. Η Ντροπή δεν δίνει την αίσθηση ενός πραγματικά ασπρόμαυρου φιλμ επειδή το κυρίαρχο γκρίζο φαίνεται να κρύβει έντονα χρώματα από κάτω. Η υφή της εικόνας θα μπορούσε να λειτουργήσει ακόμη και ως καμβάς για να εμφανιστούν αυτά τα κρυμμένα χρώματα. Μοιάζει σαν μια ανεστραμμένη εικόνα που έπρεπε να γκριζάρει, προκειμένου να εμπεριέχει ένα καταθλιπτικό τίποτα. Επίσης η εικόνα είναι τόσο εντυπωσιακά ζωντανή που μερικές φορές θα μπορούσε να ξεγελάσει πως αυτός είναι ο τρόπος που μια μάταιη πραγματικότητα θα έπρεπε να φαίνεται. Θεωρητικά Η Ντροπή είναι μια πολεμική ταινία, αλλά πέρα από κάποιες σκηνές, όλη η δράση εσωτερικεύεται. Ακόμα και όταν μια σκηνή κάθαρσης απαιτείται από τον θεατή, ώστε να αποσυνδεθεί από την ταινία, αυτή δεν υπάρχει. Ο Bergman θέλει να προσφέρει τον ίδιο παραλογισμό και τη χαοτική εμπειρία που οι ήρωές του έχουν σε όποιον βλέπει την ταινία και παραλείποντας τη δράση δημιουργεί μια χαρακτηριστική ενδοσκοπική οπτική του πολέμου.

Η Ντροπή είναι ένα ξεχωριστό έργο στη φιλμογραφία του Bergman. Η απόφασή του να αποδραματοποιήσει έναν πόλεμο, μεταφέρει όλη την τραγωδία στους ήρωες του και αναπόφευκτα στο κοινό. Πρόκειται για μια καθαρά ψυχολογική εμπειρία, γιατί η εξωστρέφεια και η απόσταση που ένας πόλεμος έχει συνήθως στις ταινίες του είδους γίνεται τώρα ένα μέρος του εαυτού σου. Ακόμα και αν δεν υπάρχει κάποιος προφανής εχθρός γύρω σου θα πρέπει να προετοιμαστείς είτε να αλλάξεις πριν να είναι πολύ αργά είτε να αποδεχθείς την μοίρα σου και να γίνεις το θύμα που δεν θέλεις να είσαι. Η παγίδα είναι πως όποια από τις δύο επιλογές επιλέξεις θα είναι το ίδιο ντροπιαστική όσο και η άλλη.