Καζαντζάκης

Κριτική Ιάκωβος Γωγάκης

Για τον αμφιλεγόμενο  σκηνοθέτη Γιάννη Σμαραγδή, κάθε καινούριο του έργο αντιμετωπίζεται είτε ως γραφική- ρετρό σφήνα και ευχάριστη νότα του νέου ελληνικού σινεμά είτε χωρίς πολλά-πολλά  τον ρίχνουμε στον Καιάδα, όπως έγινε πρόσφατα  με το “ Ο Θεός Αγαπάει το Χαβιάρι” και παλαιότερα με το “ Αλαλούμ”.

Τον ιντριγκάρουν οι μεγάλες προσωπικότητες της χώρας, ο Καβάφης, ο Ελύτης και τώρα ο Νίκος Καζαντζάκης( μετά το El Greco του 2007,  φαινόταν πως εκεί θα το πήγαινε) , επιπροσθέτως, είναι κι ο ίδιος από το Ηράκλειο της Κρήτης, όπως ήταν και ο κορυφαίος μας συγγραφέας.

Ακολουθεί το εύκολο μονοπάτι,μιας αποσπασματικής- ευρέως αποδεκτής  βιογραφίας, από τα παιδικά του χρόνια μέχρι την “ανάπαυσή” του,  το 1957 στο Φράιμπουργκ της  Γερμανίας και συντηρεί τον μύθο του, ενώ την ίδια στιγμή αποκρούει τη δεύτερη-πιο σκοτεινή-ανάγνωση της προσωπικότητάς του, όπως την κατέγραψε   η Λιλή Ζωγράφου( μισογύνης,ανέραστος, μεγαλομανής).

Ο Καζαντζάκης στα μάτια του σκηνοθέτη  σκιάζεται την αυταρχική πατρική φιγούρα, την οποία με τρόμο ανακαλεί συχνά,  σε όλα τα στάδια της ζωής του, ενώ η παρουσία της μητέρας του και ο ρόλος της στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, είναι δευτερευούσης σημασίας. Εμφανίζεται… σαν οπτασία. Η  πρώτη του γυναίκα δε , η Γαλάτεια- η οποία ισχυρίστηκε πως στα 15 χρόνια έγγαμου βίου μαζί του, δεν έκαναν ποτέ έρωτα- είναι στο έργο ωσεί απών.

Διευκολύνει το εγχείρημά του, χρησιμοποιώντας ενίοτε πρωτοπρόσωπη αφήγηση(  Point of View) με τη φωνή  του  κινηματογραφικού  Καζαντζάκη, Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλου( τον ηλικιωμένο Καζαντζάκη ερμηνεύει  ο Στέφανος Ληναίος)  να αναλαμβάνει ρόλο αφηγητή, φωτίζοντας ενδόμυχες σκέψεις του και ξεδιπλώνοντας τους σταθμούς της ζωής του ( συγγραφικούς, προσωπικούς) και τα πολυάριθμα ταξίδια του, από τον Καύκασο, μέχρι τις Κάννες.

Αξιοσημείωτος είναι ο τρόπος που αλληλοσυνδέονται οι δυο φίλοι, Νίκος Καζαντζάκης και Άγγελος Σικελιανός( τον τελευταίο τον  ερμηνεύει έξοχα ο Νίκος Καρδώνης) μια κινηματογραφική οπτική, όπου θα μπορούσε κανείς να δει πέραν της φιλίας και μια ανεξήγητη μεταξύ τους έλξη. Δεν μας βρίσκει αντίθετους!

Όμως για τον Σμαραγδή, ο Καζαντζάκης είναι γυναικάς, φλερτάρει όπου κάτσει  κι όπου σταθεί. Όπως επί παραδείγματι  σε ένα σινεμά του Βερολίνου γνώρισε  την  Πολωνοεβραία κομμουνίστρια Ραχήλ Ρισπστάιν, στη Μόσχα τη δυναμική Εβραία επίσης κομμουνίστρια Ίτκα Χόροβιτς( ίσως η πιο αξιοπρόσεκτη γυναικεία ερμηνεία ήταν της Γιούλικας Σκαφίδα),  σε μια παραλία “στρίμωξε” με πολύ μπλα μπλα  τη μετέπειτα δεύτερη σύζυγό του, την  Ελένη Σαμίου( Μαρίνα Καλογήρου).

Το έργο-μέχρι εδώ- διαθέτει γλαφυρότητα και διατηρείται κάπως ζωηρός ο ρυθμός του( σε αυτό συμβάλουν όλες ανεξαιρέτως οι δυναμικές παρουσίες των ηθοποιών, κυρίως των ανδρικών ρόλων), εντελώς όμως στο πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, για μια πολύπλευρη προσωπικότητα, όπως ήταν ο Νίκος Καζαντζάκης. Τον παρουσιάζει εύκολο, πράο, δοτικό,χωρίς εγωπάθειες και ναρκισσισμούς.  Ήταν άραγε έτσι;

 Δεν μπορεί το σενάριο και η δομή του έργου  να ξεφύγει από  την   υπερ-απλούστευση  και κάπου στα μισά,  επέρχεται ο κορεσμός.

Είναι η στιγμή όπου ο ρεαλισμός σμίγεται με  το όνειρο και τη φαντασία, ο Νίκος Καζαντζάκης συναντά τον διάσημο ήρωά του, τον Ζορμπά( Θοδωρής Αθερίδης), η ιδέα είναι θεμιτή, αλλά  η “ματιά” του είναι φτωχική και αναμασημένη ( μέχρι και τους στίχους από το γνωστό παραδοσιακό τραγούδι Αρετούσα ανακαλεί) , έτσι λοιπόν αντιλαμβανόμαστε πως, έξυπνες αναζωογονητικές εκπλήξεις, σεναριακές και σκηνοθετικές δεν πρόκειται να δούμε.

Ενώ οι θρησκευτικές ανησυχίες του  για την ορθοδοξία, παρουσιάζονται απλουστευμένες αλλά καθαρές, αποτελεί μυστήριο η οπτική του Σμαραγδή να τοποθετήσει τον Καζαντζάκη αρκετά αποστασιοποιημένο-ακόμα και εχθρικό- από τα σοσιαλιστικά ιδεώδη, τα οποία σύμφωνα με πλήθος αναφορών τoν είχαν σαγηνεύσει και κερδίσει, από τις αρχές της δεκαετίας του ‘20.

Ανεξαρτήτως των πολλών ενστάσεων που έχουμε( τεχνικές,αφηγηματικές,ιστορικές), το  έργο δεν υποκύπτει απόλυτα στη λογική της εκμαίευσης των συναισθημάτων του θεατή, όπως έπραξε πρόσφατα ο   Παντελής Βούλγαρης με το ” Τελευταίο Σημείωμα” και αυτό οφείλουμε να το επισημάνουμε.

“Καζαντζάκης” από την Πέμπτη 23/11 στους κινηματογράφους