Η Πράξη του Φόνου

Ιστορικό Ντοκιμαντέρ, 115′, Δανία/Νορβηγία/ Μ. Βρετανία 2012

Πρωτότυπος Τίτλος: The Act of Killing

Γράφει ο Βασίλης Οικονόμου

Ο Joshua Oppenheimer θεωρείται ήδη ως ένας από τους πιο σημαντικούς και επιδραστικούς ντοκιμαντερίστες των τελευταίων ετών. Αν και κινηματογραφεί σχεδόν τα τελευταία 20 χρόνια, το ντοκιμαντέρ του The Act of Killing (Η Πράξη του Φόνου, 2012) ήταν αυτό που του προσέφερε διεθνή αναγνώριση. Ανάμεσα στους παραγωγούς της ταινίας συγκαταλέγεται και ο Werner Herzog. Η ταινία έχει κερδίσει πολλά βραβεία όπως το BAFTA για Καλύτερο Ντοκιμαντέρ και το βραβείο της Καλύτερης Ταινίας στο φεστιβάλ του CPH:DOX.

Στην Ινδονησία του 1960 η απόφαση του τότε προέδρου Sukarno να κινηθεί σε πιο αριστερές πολιτικές και να προστατεύσει το Ινδονησιακό Κομμουνιστικό Κόμμα δεν έτυχαν θετικής αποδοχής από τους αρχηγούς του στρατού. Το 1965 ένα στρατιωτικό πραξικόπημα ανατρέπει τον Sukarno και επιβάλλει τον Suharto ως νέο πρόεδρο. Ταυτόχρονα ξεκινά μία αντί-κομμουνιστική εκκαθάριση η οποία θα οδηγήσει στις περίφημες δολοφονίες της Ινδονησίας του 1965-66. Δεν υπάρχουν επίσημες εκτιμήσεις για τους ανθρώπους που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των σφαγών αλλά οι αριθμοί κυμαίνονται από 500.000 και μπορεί να φτάνουν μέχρι και 1.000.000 θύματα. Οι δολοφόνοι της εν λόγω περιόδου εξακολουθούν να ζουν στην Ινδονησία, δεδομένου ότι αποτελούν μέρος του ακόμη κυβερνώντος καθεστώτος. Θεωρούνται επίσης ήρωες και λαμβάνουν σημαντικά οφέλη από παραστρατιωτικές οργανώσεις που από το 1965 δρουν ως οι επίσημες αρχές της χώρας.

Ο Joshua Oppenheimer αποφασίζει να ερευνήσει αυτή την άγνωστη και σκληρή ιστορία που είναι ίσως και το πιο απάνθρωπο έγκλημα του 20ου αιώνα που ακόμα δεν έχει δικαστεί. Ο ίδιος γίνεται φίλος με τον Anwar Congo, ένα από τους μαφιόζους εκτελεστές του 1965 και με τον Herman Koto έναν ακόμα γκάνγκστερ και παραστρατιωτικό ηγέτη. Καταφέρνει να τους πείσει να γυρίσουν μία ταινία η οποία θα απεικονίζει τη δόξα και τη σημασία των γενναίων πράξεών τους για να σώσουν τόσο την Ινδονησία όσο και τους συμπολίτες τους από την κομμουνιστική απειλή. Οι δολοφόνοι τον πιστεύουν και θέλουν να παρουσιαστούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Για το λόγο αυτό αναπαριστούν εκ νέου για χάρη της μυθοπλασίας – και αντιγράφοντας μερικές από τις αγαπημένες τους ταινίες – κάποια από τα εγκλήματά τους. Παράλληλα προσφέρουν όσο το δυνατόν περισσότερες σκληρές πληροφορίες σχετικά με τα θύματά τους, τα οποία επίσης αναπαριστούν, ώστε να δώσουν την πιο ακριβή εικόνα στον σκηνοθέτη καθώς δρουν απόλυτα φυσικά. Όλα παρουσιάζονται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο και έτσι ορισμένες φορές είναι πολύ δύσκολο να παρακολουθήσει κάποιος την ταινία. Η βιαιότητα αναμιγνύεται με το ζοφερό παρελθόν και το ακόμα πιο τρομακτικό παρόν καθώς οι δολοφόνοι είναι ακόμα εκεί, ζώντας από τις ηρωικές τους πράξεις.

Δεν είναι υπερβολή πως Η Πράξη του Φόνου θεωρείται ήδη ένα επαναστατικό ντοκιμαντέρ. Είναι η πρώτη φορά που το παρελθόν της Ινδονησίας εκτίθεται πλήρως και εγείρει πολιτικά και ιστορικά ερωτήματα που επιτέλους αγγίζουν το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινότητας. Επίσης, το ντοκιμαντέρ για πρώτη φορά δίνει τη δυνατότητα σε αυτούς τους Ινδονήσιους που γνωρίζουν ή δεν θέλουν να ξεχάσουν το παρελθόν τους να μιλήσουν και να μοιραστούν μεταξύ τους αυτήν την κοινή γνώση. Αναπόφευκτα η κρατική προπαγάνδα είναι τώρα, για πρώτη φορά μετά από σχεδόν πενήντα χρόνια, υπό αμφισβήτηση ακόμη και από τους ίδιους τους δολοφόνους. Η ιστορία που ξαναγράφτηκε από τους νικητές δεν είναι πια αξιόπιστη. Ο αντίκτυπος της ταινίας είναι τόσο ισχυρός που έχει αναφερθεί πως πλέον υπάρχουν δύο Ινδονησίες εκείνη πριν και εκείνη μετά από την Πράξη του Φόνου.

Αυτό που καθιστά την Πράξη του Φόνου μία σημαντική και ξεχωριστή ταινία δεν είναι μόνο ο κοινωνικός αντίκτυπος που έχει ήδη αλλά και η καλλιτεχνική διαδικασία που υπάρχει πίσω από αυτη. Ο Oppenheimer χωρίς να είναι ένας “θεωρητικός” ή “επαγγελματίας” ντοκιμαντερίστας αφήνει την ταινία του να αναπνεύσει και ως εκ τούτου προσφέρει μοναδικές στιγμές καθαρής κινηματογραφικής έκθεσης. Αναμειγνύοντας το φανταστικό με την πραγματικότητα, το παρόν με το παρελθόν και το σουρεαλιστικό μακάβριο χιούμορ με την αληθινή φρίκη προσφέρει επίσης μία πολυεπίπεδη συναισθηματική εμπειρία. Οι ήδη δυσάρεστες και βάναυσες σκηνές γίνονται ακόμη πιο ισχυρές όταν ο Oppenheimer αφήνει απλά την κάμερα του να παρατηρεί όπως θα έκανε ο κάθε άνθρωπος. Μερικές στιγμές πραγματικής αμηχανίας ενισχύονται από τη δική του αντίδραση καθώς μεταφέρει υποσυνειδήτως τα συναισθήματα του μέσα από αυτό που γυρίζει. Επίσης, ο σκηνοθέτης δεν κρίνει ποτέ την κατάσταση ούτε παίρνει ποτέ μια ξεκάθαρη θέση για όλα όσα βλέπει και βιώνει. Αφήνει την εικόνα του να μιλήσει, γιατί κυριολεκτικά μερικές φορές δεν είναι δυνατό να προσθέσει οποιοδήποτε άλλο σχόλιο. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας εκσυγχρονισμένος ίσως τρόπος του cinéma vérité χωρίς να ακολουθούνται όλοι οι αυστηροί κανόνες της παραδοσιακής κινηματογράφησης και αυτό δημιουργεί μια μοναδικά ρεαλιστική ατμόσφαιρα.

Θα πρέπει να αναφερθεί ότι H Πράξη του Φόνου δεν είναι απλώς μια προσωπική δουλειά του Oppenheimer, καθώς συνεργάστηκε με δύο συν-σκηνοθέτες, την Christine Cynn και τον Ανώνυμο, και με πολλούς άλλους Ανώνυμους συνεργάτες. Με αυτό το ντοκιμαντέρ στην ουσία ο ίδιος μόλις αγγίζει την επιφάνεια της σημερινής κοινωνίας της Ινδονησίας. Για αυτό το λόγο ο σκηνοθέτης συνεχίζει στην ίδια θεματική κάνοντας ένα βήμα παραπέρα με το επόμενο ντοκιμαντέρ του The Look of Silence (2014) το οποίο λειτουργεί σχεδόν σαν μια συνέχεια. Ο Oppenheimer επιθυμεί με το έργο του να βοηθήσει όλους τους ανθρώπους που αναγκάστηκαν διατηρήσουν την ανωνυμία τους στους τίτλους των ταινιών του αλλά και στη ζωή τους και συνεχίζουν να αποτελούν μία φοβισμένη μειοψηφία στην πατρίδα τους ώστε να μπορέσουν τελικά να έχουν την δικαίωση που απαιτούν τόσα χρόνια.