Araya(Ρετρό)

Ντοκιμαντέρ, 90′, Βενεζουέλα 1959

Πρωτότυπος Τίτλος: Araya

Γλώσσα: Ισπανικά

Της Μαργκό Μπενασεράφ

Με τους Χοσέ Ιγνάσιο Καμπρούχας, Λορέν Τερζιέφ

Το ντοκιμαντέρ «Αράγια» της Μαργκό Μπενασεράφ που παίχτηκε το 1959 στις Κάννες κατάφερε να κερδίσει το βραβείο της Κριτικής Επιτροπής εξ ημισείας με το «Χιροσίμα Αγάπη μου» του Αλέν Ρενέ. Κι ενώ η ταινία του Ρενέ χαίρει εδώ και δεκαετίες κριτικής ανάλυσης και κύρους, το «Αράγια» για κάποιο λόγο χάθηκε μέσα στο χρόνο. Ήρθε τώρα όμως και πάλι η ώρα να προβληθεί ξανά, για να γνωρίσει το σημερινό κοινό, αυτό το σχετικά άγνωστο βραβευμένο ντοκιμαντέρ.

Το έργο, λαμβάνει χώρα στην «Αράγια», μια χερσόνησο στην βορειοανατολική Βενεζουέλα, όπου για 450 χρόνια από την ανακάλυψή της από τους Ισπανούς, οι άνθρωποι μάζευαν αλάτι σε μεγάλες στοίβες με μορφή πυραμίδας. Ένα κάστρο του 17ου αιώνα, απομεινάρι εναντίον των πειρατών θυμίζει τις εποχές που το αλάτι ήταν «λευκό χρυσάφι». Παρακολουθούμε τους κατοίκους στην περιοχή αυτή όπου η κάθε μέρα είναι μια συνεχή μάχη επιβίωσης με γνώμονα το αλάτι και τα ψάρια.

Υπάρχει μια ρυθμική επαναληπτικότητα στην καθημερινότητα των κατοίκων όπως καταγράφεται από την κάμερα μέσω της ανθρώπινης κίνησης στην εργασία αλλά επίσης υπάρχει και η επαναληπτικότητα στην αφήγηση, στοιχείο έντονα ποιητικό, έτσι που η ρουτίνα να αποκτά μια μουσικότητα καθώς ακούς και βλέπεις «αλάτι και ψάρι, ψάρι και αλάτι… όλη η ζωή προέρχεται από τη θάλασσα». Κι ένας ήλιος που όλο καίει.

Το πάντρεμα της εικόνας με την αφήγηση, δημιουργεί μια ιδιαίτερη εμπειρία λυρικού ρεαλισμού. Οι άνθρωποι είναι βουβοί, καθώς η Μπενεσεράφ έξυπνα αποφεύγει έναν δημοσιογραφικό διάλογο με τους εργάτες. Αντίθετα, η αφήγηση έχει έναν ειδησεογραφικό χαρακτήρα που όμως τον υπερβαίνει με μαγικό τρόπο κάνοντας αισθαντική ανάλυση πέρα από μια στεγνή καταγραφή. Ακούγονται μόνο αραιά διάλογοι στο βάθος ή τραγούδια από τα διάφορα πρόσωπα που παρελαύνουν στην οθόνη, δημιουργώντας ένα ονειρικό τοπίο. Ή πάλι όταν στο πλάνο βλέπουμε μια γυναίκα που «το βλέμμα της είναι ξηρό και φωτεινό… όπως το αλάτι». Ο θεατής κοιτάζει αποστασιοποιημένος αλλά και σαγηνευμένος ταυτόχρονα, παρατηρητής ενός άλλου κόσμου πέρα από τον αστικό πολιτισμό, όμορφος μέσα στην ασχήμια της φτώχειας. Ενός κόσμου που μάχεται και συνεργάζεται με τα στοιχεία της φύσης. Εκεί που συναντιέται η απλότητα με την σκληρότητα. Εκεί που τι ζητά ένα παιδί; «Λίγο ψάρι, λίγο καλαμπόκι και κοχύλια.» Εκεί που η κινηματογράφηση της φύσης συναντά οπτικούς συνειρμούς Μπουνιουελικού τύπου, όταν μεταφερόμαστε από τον αχινό στον κάκτο και στο θάνατο.

Η θεματολογία της ταινίας αποκτά μια επιπλέον διάσταση, στο τέλος, με την έλευση των μηχανών. Μπορεί  άραγε ο αυτοματισμός των χεριών να νικήσει τον αυτοματισμό της τεχνολογίας; Ένα χωριό με ολόκληρες οικογένειες και μέλλον, πλέον αβέβαιο. Η αλλοίωση του συστήματος παραγωγής είναι ήδη προδιαγεγραμμένη.

Ίσως, η μουσική στο «Αράγια» να φαίνεται επιδεικτική, ο τόνος της αφήγησης πολύ στιβαρός και το μοντάζ αργό για τα σημερινά δεδομένα. Πρέπει όμως, ένα έργο να αξιολογείται και με βάση την εποχή που γυρίστηκε. Παρά  αυτές τις μικροενστάσεις η Μαργκό Μπενασεράφ έχει γυρίσει μια ταινία (τη μόνη της μεγάλου μήκους) πολύ πιο ενδιαφέρουσα από πλειάδες σύγχρονων ταινιών. Ναι, «εδώ υπάρχει αλήθεια, ίσως και ποίηση».