Το δικό μας ” αντίο” στον Μπερνάρντο Μπερτολούτσι

Επιμέλεια αφιερώματος Ιάκωβος Γωγάκης

Τον είχα συναντήσει για πρώτη -και τελευταία- φορά το καλοκαίρι του 2013, στο αεροδρόμιο Μάρκο Πόλο , ένα 24ώρο προτού ανοίξει την αυλαία του Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας, ως ο 70ος Πρόεδρος του Διαγωνιστικού Τμήματος.

Φόραγε – όπως πάντα- φουλάρι, γραβάτα και το αγαπημένο του καπέλο, καθισμένος πάνω σε αναπηρικό καροτσάκι, το οποίο κύλαγε ο ίδιος. Τότε δεν έπασχε από καρκίνο( ήταν η αιτία του θανάτου του στα 77 του χρόνια), αλλά η ακινησία, οφειλόταν σε τρεις ανεπιτυχείς χειρουργικές επεμβάσεις για να αποκατασταθεί η κήλη μεσοσπονδυλίου δίσκου.
Απογοητεύτηκε, γιατί ήξερε πως δεν θα μπορέσει να υλοποιήσει ένα ακόμα πομπώδες έπος,που ήταν κι ο διακαής του πόθος, όπως ήταν “ Ο Τελευταίος Αυτοκράτορας” των 9 Όσκαρ . Η ακινησία δεν τον εμπόδισε, από το να ταξιδεύει στις μεγάλες διοργανώσεις και να δημιουργήσει μια άτυπη συνέχεια της ταινίας “ Ονειροπόλοι”, το “ Me and You”, όπως κι έγινε.

“Οι πρώτες μου ταινίες είναι η ιστορία της ζωής μου”

Ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι, γιος ενός φημισμένου Ιταλού ποιητή, διάβαζε μετά μανίας τα συγγράμματα του φιλοσόφου Αντόνιο Γκράμσι κι αργότερα του Μαρξ. Ο πρώτος τον οδήγησε στον δεύτερο, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά. Ήταν στα νιάτα του μέλος του κομμουνιστικού κόμματος της Ιταλίας και τις πολιτικές του πεποιθήσεις τις αποτύπωσε κινηματογραφικά από την αρχή της καριέρας του (Πριν την Επανάσταση, Partner, Ο Κομφορμίστας) και παρέμεινε συνεπής στις ιδέες του, μέχρι τη σημερινή μέρα, που έφυγε από τούτο τον κόσμο, μολονότι δήλωνε απογοητευμένος από τους πολιτικούς.

Οι ιδεολογικοί του αντίπαλοι, τον κατηγορούσαν, ότι ενώ δηλώνει μαρξιστής, οι ταινίες του στηρίζονταν σε μυθικούς προϋπολογισμούς ( όπως το “1900″… “Ο Τελευταίος Αυτοκράτορας” δε, ήταν από τις ακριβότερες παραγωγές εκείνης της εποχής, ξεπερνώντας τα 23 εκατομμύρια δολάρια, με χρήματα όμως που προέρχονταν κι από το κινέζικό καθεστώς ). Ήταν η μία όψη της αλήθειας. Ο Μπερτολούτσι στηριζόταν στις λιτές παραγωγές και μέχρι  τις αρχές του ‘90, συνδύαζε το ριζοσπαστικό σινεμά με τρόπο θελκτικό προς της μάζες. Η κινηματογραφική βιομηχανία, του το ανταπέδωσε. Υλοποίησε τη θεωρητική άποψη του Γκράμσι, οτι η ιταλική πολιτιστική κληρονομία και τα δεινά των ανθρώπων στο βιομηχανικό κόσμο, οφείλουν να διαδοθούν.

Ο Μπερτολούτσι εργάστηκε και στην ιταλική τηλεόραση( 2 ντοκιμαντέρ και 2 ημιτελείς ταινίες).
Στις ταινίες του, οι  ήρωες δεν καταγράφονταν με βάση το “ εγώ τους ” αλλά ακόμα κι όπου ίσχυε αυτό,  οι προσωπικότητες και τα θέλω τους διαμορφώνονται από τις ταξικές ανισότητες κι από τις κοινωνικές συνθήκες. Ακολούθησε κατά γράμμα το σινεμά του αγαπημένου του νεορεαλιστή Βισκόντι, όπου τα μακρινά πλάνα, αποτυπώνουν το κοινωνικό πλαίσιο και τα κοντινά… το συναίσθημα. Το είδαμε να συμβαίνει έντονα,  ακόμα και στο “Amore e rabbia” του 1969,  στον τόπο του ακραίου υλισμού, όπως είναι η Νέα Υόρκη. Οι νέοι κάθε εποχής αποτελούν το βασικό του θέμα. Αποτελούν την ελπίδα, αλλά και τα θύματα ενός κόσμου που διαμορφώνεται από τις συνθήκες και λιγότερο από τα μεμονωμένα πρόσωπα.

Ένα χρόνο αργότερα στην “ Στρατηγική της Αράχνης” (σε κείμενο Μπόρχες) αποτυπώνει το όραμα του και τις αξίες του, που καθορίζουν κι αργότερα το σινεμά του, για τη συλλογική μας φύση και την αλληλεγγύη. Ο φυσικός φωτισμός από τον τεχνικό είναι ευφυέστατος, φυσικό φως για τους φτωχούς αγρότες, τεχνικό φως για τους πλούσιους.  Οι σεξουαλικές σχέσεις είναι υπαρκτές στο σύνολο της φιλμογραφίας του και διαθέτουν επίσης κοινωνικοπολιτικά χαρακτηριστικά. Η μουσική έπαιζε καθοριστικό ρόλο στον συναισθηματικό κόσμο των ηρώων του, συνεργαζόμενος με τους κορυφαίους μουσικούς, όπως ήταν ο Μορικόνε, ο Πιτσιόνι, ο Σακαμότο, ο Ντελερού.

Ζούσε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του, σε ένα νεοκλασικό σπίτι στη συνοικία Τραστέβερε της Ρώμης. Η ” αιώνια πόλη”, ήταν  το σημείο του  αναφοράς για να τονίσει με το φακό του, το δράμα της εργατικής τάξης, στο χάος της μεταπολεμικής Ιταλίας.
Δεν του άρεσαν γενικότερα οι αλλαγές και στα φιλμ του, διατηρούσε σχεδόν πάντα την ίδια ομάδα συνεργατών.
Στην προσωπική του ζωή αντιθέτως, πέρασε μέσα από θυελλώδεις σχέσεις, κρυφές και φανερές.

Πριν τον πρώτο του γάμο με την με την Μαρία Πάολα Μάινο (κράτησε πέντε χρόνια μέχρι το 1972), είχε σχέση με την ηθοποιό Αντριάνα Άστι, ενώ την Μάινο την αντικατέστησε με την κομψή βρετανίδα σεναριογράφο, Κλερ Πέπλοου., την οποία γνώρισε από τον Μικαλάντζελο Αντονιόνι. Ήταν μαζί για 40 χρόνια.

Το γεγονός οτι μέχρι το 1978 είχε διάφορες ερωτικές ιστορίες, αλλά και η διφορούμενη αποτύπωση του γυναικείου φύλου στις ταινίες του, τον έβαλε στο μάτι του κυκλώνα, χαρακτηριζόμενος από τους -έτσι κι αλλιώς-επικριτές του, ως σεξιστή,
“ Το Τελευταίο Τανγκό στο Παρίσι” κι ο ρόλος που επιφύλασσε  στην Μαρία Σνάιντερ, εξακολουθεί να διχάζει κοινό και κριτικούς. Το βίντεο που κυκλοφόρησε το χειμώνα του 2016, με μια συνέντευξη του Μπερτολούτσι να δηλώνει πως η σκηνή βιασμού της Σνάιντερ, δεν είχε την απόλυτη συναίνεσή της , άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου -που δεν έχουν τελειωμό- των σεξουαλικών σκανδάλων στην έβδομη τέχνη.

Η δημιουργία μπορεί να κρίνεται ξεχωριστά από τα πάθη του προσωπικού βίου των ανθρώπων; Πιστεύουμε ναι κι ο Μπερτολούτσι είναι ένας από τους μετρημένους στα δάχτυλα θεμελιωτές του κινηματογραφικού μέσου, από μια πολιτική ματιά.