Η “Carrie” του Ντε Πάλμα, το ” Μωρό της Ρόζμαρι” του Πολάνσκι

Γράφει η Ελένη Ανδρεάδου( μέρος διπλωματικής εργασίας)

Η απεικόνιση της έννοιας του «κακού» αποτελεί επιπλέον, αντίδραση στην εξουσιαστική, καταπιεστική δράση των κοινωνικών πρακτικών και θεσµών,που συχνά λαµβάνονται ως εκδηλώσεις του. Τα κοινωνικά συστήµατα µπορεί να αποτελούν δηµιουργήµατα του ανθρώπου, ωστόσο δεν είναι λίγες οι φορές που καταπιέζουν την δράση, την ελευθερία και τις επιθυµίες του. Το «κακό» τότε, µπορεί να πάρει τη µορφή µιας ολόκληρης κοινωνικής πρακτικής, όπως για παράδειγµα ο θεσµός του σχολείου και η σχολική κοινότητα, µία µορφή καταπίεσης που συναντάµε στην ταινία του Ντε Πάλμα « Carrie». Ηοικογένεια από την άλλη και ο επαγγελµατικός χώρος µε τις απαιτήσεις και υποχρεώσεις που δηµιουργούν(«Το µωρό της Ρόζµαρι» του Πολάνσκι), µπορεί να αποτελέσουν πρόσφορο  έδαφος για την εκδήλωση του «κακού».

Στην «Carrie», η Κάρυ Γουάιτ είναι µια νεαρή έφηβη που ζει υπό το καταπιεστικό καθεστώς της θρησκόληπτης µητέρας της αλλά και την προσβλητική συµπεριφορά των συµµαθητών της στο σχολείο. Η καταπίεση που υφίσταται , η αδιάφορη στάση και ειρωνική διάθεση της πλειοψηφίας των καθηγητών της την αναγκάζουν να κλείνεται ακόµα περισσότερο στο δικό της κόσµο και να µην επικοινωνεί µε τους άλλους γύρω της. Η Κάρυ όµως έχει µια ιδιαίτερα ικανότητα. Είναι τηλεκινητική, ιδιότητα που εκδηλώνεται όταν βρίσκεται σε κατάσταση πανικού ή έντονης συναισθηµατικής φόρτισης. Και η εκδήλωση της διαφορετικότητάς της θα γίνει καταστροφική όταν κάποιοι από τους συµµαθητές της αποφασίζουν να σκαρώσουν µια υπερβολική φάρσα εις βάρος της.

Η ταινία  ακολουθεί την κλασική αφηγηµατική ροή. Το φανταστικό στοιχείο, ωστόσο είναι έντονο. Η σεξουαλική της καταπίεση και το τραύµα που προκαλείται από αυτήν αλλά και η γενικότερη ανατροφή της, έχει µετατρέψει το νεαρό κορίτσι σε έναν άνθρωπο ανίκανο να επικοινωνήσει µε την πραγµατικότητα.  Η αδυναµία της  µπροστά στα γεγονότα, , το καταπιεστικό περιβάλλον των συνοµηλίκων και εκείνο του εκπαιδευτικού ιδρύµατος που εκπροσωπείται από την αδιάφορη στάση της πλειοψηφίας των καθηγητών, αποτελεί ένα πολυεπίπεδο σύστηµα που την αποδυναµώνει τονίζοντάς της πόσο µικρή είναι µπροστά στην υπεροχή της πλειοψηφίας.

Το ανήµπορο παιδί Κάρυ γίνεται η εικόνα του ίδιου του θεατή που έχει περάσει από την κατάσταση αυτή, και ο χώρος του σχολείου µε καθηγητές και µαθητές αλλά και εκείνος του σπιτιού της, γίνεται ο κόσµος των ενηλίκων, σε ένα πατριαρχικό σύστηµα µπροστά στο οποίο το παιδί βιώνει την απόλυτη εξάρτησή του από αυτό.

Η Κάρυ γίνεται ο «Άλλος», ο αντίπαλος που επαναστατεί στην απαξιωτική πρόθεση των υπόλοιπων, ενισχύοντας την «ελλειµµατική » της φύση µε µια υπερφυσική ιδιότητα. Υπηρετεί δυο πτυχές µέσω της ιδιότητάς της. Εκείνη του τέρατος που οι υπόλοιποι πρέπει να πολεµήσουν, επειδή ξεπερνώντας τα φυσικά όρια γίνεται επικίνδυνο και τροµακτικό, και εκείνη της επανάστασης µπροστά στην καταπίεση της επιβεβληµένης ισχύος της πλειοψηφίας πάνω στην ατοµικότητα και διαφορετικότητα, αλλά και του κόσµου του ενήλικα πάνω στην αδύναµη παιδική ψυχή που τον έχει ανάγκη. Το καταπιεστικό σύστηµα που την περιθωριοποιεί αποτελείται, εκτός από τις ελάχιστες ανδρικές, κυρίως από γυναικείες φιγούρες.

 Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά εκδηλώνονται µε τη βοήθεια τεχνικών όπως η επιβράδυνση του φυσικού χρόνου και οι παράξενες γωνίες λήψεις που διαστρεβλώνουν τη φυσική κίνηση των σωµάτων. Απότοµα κατ και έντονοι ρυθµοί στο µοντάζ όταν ο κίνδυνος εκδηλώνεται αποτελούν µερικά από τα τεχνικά γνωρίσµατα της ταινίας.

Ο χαρακτήρας της Carrie γίνεται για λίγο ο καθρέφτης όσων βιώνουν οποιοδήποτε είδος καταπίεσης, αρνούµενοι τη φύση τους και τις ιδιαιτερότητές της.

Στο «µωρό της Ρόζµαρι» ένα νεαρό ζευγάρι µετακοµίζει σε διαµέρισµα στο κέντρο της Νέας Υόρκης. Η Ρόζµαρι, µια νεαρή επαρχιωτοπούλα που ονειρεύεται µια µεγάλη οικογένεια µε παιδιά και ο Γκάι ένας φιλόδοξος ηθοποιός που θα συνάψει συµφωνία µε το διάβολο προκειµένου να εξασφαλίσει επιτυχία στην καριέρα του.

Η ταινία  δοµείται πάνω σε αντιθέσεις, συχνά όχι απόλυτα ξεκάθαρες και ποικίλουν από την εξωτερική αισθητική του κτιρίου µέχρι τον εσωτερικό κόσµο των ηρώων. Οι επιθυµίες της Ρόζµαρι βρίσκονται σε αντίθεση µε εκείνες του συζύγου της. Ο «εύθραυστος» χαρακτήρας της σχέσης του ζευγαριού που ακόµα δεν έχει δοκιµάσει τις δυνατότητες της κοινής του πορείας από τη µία και οι σκοτεινές δυνάµεις, στην ισχύ των οποίων είναι παραδοµένο το παλιό τους σπίτι από την άλλη.

Η ίδια η προσωπικότητα της Ρόζµαρι σε σχέση µε το παρελθόν της είναι µία ακόµα αντίθεση. Πριν το γάµο της είναι µια νεαρή κοπέλα που ζει σε µια επαρχιακή πόλη και µοιράζεται το χώρο της µε µια πολυµελή οικογένεια. Μετά το γάµο της, έρχεται στο κέντρο του Μανχάταν και ζει σ’ ένα µεγάλο σπίτι το οποίο µοιράζεται µε ένα µόνο πρόσωπο. Το διαµέρισµα όπου σκοπεύουν να µείνουν έχει «όνοµα», έχει µια γνωστή ιστορία σε αντίθεση µε την ανωνυµία της µεγαλούπολης όπου και είναι τοποθετηµένο. Η Ρόζµαρι καιο σύζυγός της είναι δύο νέοι άνθρωποι σε αντίθεση µε την πλειοψηφία των υπόλοιπων  ενοίκων  της  πολυκατοικίας  που  είναι  ηλικιωµένοι.  Η αντιπαράθεση του ανθρώπινου µε το υπερφυσικό και η αδυναµία του ανθρώπου µπροστά στη σατανικές δυνάµεις είναι µία ακόµα από τις αντιθέσεις πάνω στις οποίες δοµείται η ταινία.

Η Ρόζµαρι παρουσιάζεται αθώα και ίσως αφελής στη συµπεριφορά του συζύγου της, όµως οι εξελίξεις και η τελική της στάση αποδεικνύουν πως στην περίπτωσή της δεν υπάρχει προφανές. Ο Γκάι από την άλλη, εκδηλώνει έναν χαρακτήρα χωρίς ηθική και αξίες που εύκολα υιοθετεί  «ρόλους» για να διευκολυνθεί. Είναι η προσωποποίηση του ανθρώπου που λειτουργεί ως καθρέφτης της κοινωνίας στην οποία ζει. Μέσω αυτού καταγγέλλεται τόσο το καλλιτεχνικό όσο και το κοινωνικό σύστηµα. ∆ε βρίσκει δουλειά στο χώρο, αναγκάζεται να συµµετάσχει σε αδιάφορα διαφηµιστικά(το κατεξοχήν υπηρετικό στοιχείο του καταναλωτικού τρόπου ζωής) και απορρίπτεται συνεχώς. Μέσα από την πορεία του ήρωα πιθανόν ο θεατής να αναγνωρίζει στον Γκάι κοµµάτι της δικής του υπόστασης και ταυτότητας στον καθηµερινό αγώνα επιβίωσης Παρά το γεγονός όµως πως παρουσιάζεται εξ αρχής ένοχος, υπάρχουν στιγµές που η συµπεριφορά του αφήνει να διαφανεί η συνειδησιακή του σύγκρουση. ∆εσπόζον στοιχείο της ταινίας αποτελεί η σκευωρία εις βάροςτης Ρόζµαρι, πάνω στην οποία και γύρω από τη οποία εκδηλώνεται όλη η ιστορία, οι συµπεριφορές και οι επιλογές των ηρώων.

 Η αµιγώς αθώα ή πονηρή συµπεριφορά των ηρώων εποµένως, αποτελεί αµφιλεγόµενο ζήτηµα.

Από άποψη τεχνικής, τα µεγάλης διάρκειας πλάνα, τα απότοµα κατ και οι περίεργες γωνίες λήψης αναστέλλουν την απρόσκοπτη ταύτιση του θεατή µε το θέαµα. Πέρα από το στοιχείο του «παράλογου», και η δυσκολία διάκρισης ανάµεσα στο ρεαλιστικό(µε την έννοια του «πιστευτού») και το φανταστικό(µε την  έννοια του δύσκολα «πιστευτού»)  χρησιµοποιείται µε τέτοιο τρόπο «στο µωρό της Ρόζµαρι» ώστε να ενσωµατώνεται στα χαρακτηριστικά εκείνα της ταινίας που την κατατάσσουν στο ιδιαίτερο είδος των ταινιών «τρόµου». Μέσα από τη συναισθηµατική ένταση που προκαλεί στους θεατές το «µπλέξιµο» ανάµεσα στο πραγµατικό και το µη-πραγµατικό η ταινία επιτελεί έναν ακόµα από τους ρόλους της, µια έντονα αγωνιώδη και δυσάρεστη αίσθηση.

Την ίδια στιγµή η ύπαρξη του µωρού-τέρατος, παρόλο που δεν εµφανίζεται ποτέ «υπακούει» σ’ένα ακόµα από τα βασικά χαρακτηριστικά των ταινιών του είδους Και είναι αυτή η «αφανής» παρουσία του µωρού-τέρατος και όσα προκύπτουν από την ύπαρξή του, που λειτουργεί ως προϋπόθεση για τη συµπεριφορά των χαρακτήρων. Η παρουσία-απουσία του µωρού, η έλλειψη της απεικόνισής του στη οθόνη και κατ’ επέκταση της αναγνώρισής του µε απτό τρόπο(µε τρόπο δηλαδή που να υπόκειται στις αισθήσεις µας)το τοποθετεί σε ένα συµβολικό επίπεδο που εξυπηρετείται και από τις αντιθέσεις που εγείρει το µυστήριο γύρω από την ύπαρξή του.

Στις ταινίες που εξετάστηκαν ανωτέρω, οι διαφορετικές µορφές που  προσλαµβάνει  το  «κακό βρίσκονται σε απόλυτη συνάφεια µε τις κοινωνικές συνθήκες στις οποίες εντάσσεται η δηµιουργική τους διαδικασία. Επιπρόσθετα επιχειρούν µια προσπάθεια εξερεύνησης της ανθρώπινης «φύσης», του υποσυνείδητου και των αντιδράσεων µας στοπαράλογο και το διαφορετικό.

Η  απεικόνιση του «κακού» λειτουργεί λυτρωτικά, ως κάθαρση, καθώς το τέλος προβλέπει τις περισσότερες φορές µια αποκατάσταση της τάξης, όπως στις αρχαίες τραγωδίες.

Το κοινό έρχεται µεν αντιµέτωπο µε τα κατώτερά του ένστικτα, µε τη βία και τον τρόµο που αυτά προκαλούν , ωστόσο οι απεικονίσεις αυτές αποτελούν εικονικές πραγµατικότητες στις οποίες στέκεται µεν αµέτοχος παρατηρητής, επηρεάζεται όµως από την δυσάρεστη κατάσταση που προκαλούν. Και µπορεί το τέλος να µην είναι η απόλυτη εγκαθίδρυση του «καλού», ωστόσο υπάρχει λύση, που µε τη σειρά της οδηγεί στην ανακούφιση.

Η γυναίκα αποτελεί βασικό στοιχείο της έκφρασή του. Η σχέση της γυναικείας παρουσίας και η σύνδεσή της µε την έννοια του «κακού» είναι πολύ ιδιαίτερη και στενή. Μπορεί οι γυναίκες να µην απεικονίζονται ως οι αµιγώς «κακοί» χαρακτήρες ή εκφραστές του, αποτελούν όµως υποχείριά του, βοηθητικά µέσα ή βρίσκονται εµπλεκόµενες στα σχέδιά του εν αγνοία τους. το στοιχείο της µητρότητας και οι όποιες παθολογικές, δύσκολες ή αφύσικες συµπεριφορές εκδηλώνονται µέσα από λανθασµένους χειρισµούς των γυναικών που βρίσκονται στο ρόλο της µητέρας, είναι έντονες.

Η απουσία πατρικής φιγούρας φαίνεται πως αποτελεί ρυθµιστικό παράγοντα των ενδοοικογενειακών σχέσεων αλλά και σηµαντική αιτία ή αφορµή για την εκδήλωση της παθολογίας εκ µέρους των γυναικείων χαρακτήρων.

Εδώ ολόκληρη η διπλωματική εργασία της Ελένης Ανδρεάδου » «Η ενσάρκωση του κακού στον κινηµατογράφο τις δεκαετίες 60’, 70’ («Τα πουλιά», «Το µωρό της Ρόζµαρι», «Carrie»)